Kritiek op de paus

Door Hugo Bos

Sinds het aantreden van paus Franciscus is er in toenemende mate kritiek op de paus, vooral na de publicatie van zijn apostolische exhortatie ‘Amoris Laetitia’. In hoeverre mag je als katholiek kritiek hebben op de paus? Is dat wel gepast? Of is het een moderne dwaling waarbij de hiërarchie van de Kerk niet wordt geaccepteerd? Hierop ga ik in dit artikel kort in.

Zijn er in de geschiedenis slechte pausen geweest?

Naast vele geweldige en heilige pausen heeft de Kerk in het verleden ook heel slechte pausen gehad. Van Petrus, de eerste paus van de Kerk, kun je niet zeggen dat het een slechte paus was. Maar het is wel zo dat hij terecht gewezen is tijdens zijn pontificaat door één van zijn bisschoppen. Dit gebeurt in Galaten 2 waar Paulus (als bisschop) Petrus (de paus) terechtwijst over het feit dat hij niet wil eten met heidenen. In deze heeft Paulus en niet Petrus gelijk, ondanks dat hij de paus van dat moment is.

Er zijn ook slechte pausen geweest in de geschiedenis van de Kerk, zoals Vigilius en Honorius die beide erg weifelachtig waren in het geloof. Honorius is zelfs veroordeeld als ketter door zijn opvolger H. Leo II. Maar te denken is hierbij ook aan Liberius die de H. Athanasius excommuniceerde en verbande, terwijl Athanasius degene was die het geloof verdedigde tegen de Arianen, die niet geloofden dat Christus van eeuwigheid God was. De crisis in de Kerk was toen zo erg dat de kerkvader Hieronymus verzuchtte dat het wel leek of de hele wereld Ariaans was geworden. Destijds kreeg Athanasius het verwijt naar zijn hoofd geslingerd dat hij een ruziemaker was en intolerant. Een verwijt dat mensen nu ook krijgen te horen wanneer ze de leer van de Kerk verdedigen, zoals kardinaal Burke, Brandmüller, en Müller hebben gedaan.

Heb je te weinig respect voor de paus wanneer je kritiek uit?

Nee, kritiek hebben op de paus heeft niet noodzakelijkerwijze te maken met disrespect voor de paus en het in twijfel trekken van het pauselijk primaatschap. Dit primaatschap van de paus is samen met zijn onfeilbaar Magisterium het fundament waarop Christus de Kerk heeft gebouwd, ‘en de poorten van de hel zullen haar niet overweldigen’. De paus is de opvolger van Petrus aan wie Christus de missie toevertrouwd heeft om het zichtbare hoofd van Kerk te zijn. De paus is de opvolger van Petrus, niet van Christus, en dat op een indirecte wijze, door de apostolische opvolging.

Zijn er heiligen geweest die kritiek hebben gehad op de paus?

Er zijn vele heiligen en zaligen van de kerk geweest die kritiek gehad hebben op de paus in hun tijd. Zo heeft de zalige Jacopone Da Todi fel gestreden tegen de verwereldlijking van de Kerk en raakte in zijn laatste jaren in een hevig conflict met paus Bonifatius VIII, die hem in de ban deed en tussen 1298 en 1303 gevangen zette; paus Benedictus XI nam hem weer in de Kerk op. In de afdeling "Paradiso" laat Dante Alighieri Petrus vermanend paus Bonifatius VIII en zijn onwaardige ambtsbroeders toespreken over hun kwalijke wandel. De heilige Catharina van Siena (een leek ! geen non) heeft scherpe kritiek geuit tegenover paus Gregorius XI. De paus bevindt zich in Avignon en dit staat Catharina niet aan. Ze dringt er op aan dat de paus weer naar Rome verhuist, iets wat hij al langer van plan was, maar niet durft. Catharina weet zijn twijfels en angsten echter weg te nemen en schrijft hem bijvoorbeeld: ‘Wees alstublieft een man en geen angstige zuigeling! Wissel uw melktanden eindelijk in voor een vast gebit!’

Wanneer is de paus onfeilbaar?

De paus is niet altijd onfeilbaar in zijn uitspraken. Om een onfeilbare uitspraak te doen moet hij allereerst een onfeilbare uitspraak - willen - doen en daarbij de daarvoor geldende regels respecteren. De voorwaarden voor het onfeilbaar spreken van de paus zijn vastgelegd door het Eerste Vaticaans Concilie:

·        hij moet spreken vanuit zijn ambt als herder en leraar van alle christenen met het hoogste apostolische ambtsgezag;

·        ex cathedra;

·        met de intentie om definitief te beslissen over een leer betreffende het geloof of de zeden die door de gehele Kerk gehouden moet worden.

Wanneer niet aan deze voorwaarden wordt voldaan wil dat natuurlijk niet zeggen dat de paus ongelijk heeft. Integendeel, we moeten in principe de paus het voordeel van de twijfel geven. Maar het is anderzijds zo dat de paus wanneer hij geen onfeilbare uitspraak doet, hij zich dus kan vergissen. Daarnaast is de mate waarin uitspraken van de paus als gezaghebbend moet worden gezien verschillend. Een losse uitspraak op straat heeft niet hetzelfde gewicht als een encycliek en een encycliek heeft niet hetzelfde gezag als een onfeilbare en dogmatische uitspraak.

Het is dus niet katholiek om te geloven dat de paus altijd onfeilbaar is en goed handelt, zoals Roberto de Mattei duidelijk uitlegt: “De redding, wat de theologen rechtvaardiging noemen, wordt geboren uit de mysterieuze ontmoeting van de menselijke wil en de Goddelijke genade. Zij die denken dat in het leven van de mens de handeling van de Heilige Geest genoeg is voor hem om gered te worden, zonder enige medewerking van zijn eigen wil, nemen de lutheraanse of calvinistische positie in. Zij die volhouden dat de paus niet de fout in kan gaan omdat hij onfeilbaar gesteund wordt door de Heilige Geest, herhalen de dwaling over genade van de calvinisten.“

Wat is papolatrie?

Papolatrie is het toekennen van ‘goddelijke’ eigenschappen aan de paus, bijvoorbeeld door er vanuit te gaan dat de paus volmaakt en onfeilbaar is in al zijn daden en uitspraken. Deze vorm van pausverering is iets heel anders dan de devotie die elke katholiek (als het goed is) heeft voor de paus. Deze devotie is, samen met de devotie voor Onze-Lieve-Vrouw zelfs een van de pilaren voor de katholieke spiritualiteit.

Om te weten wat de gepaste verering van de paus is moeten we eerst weten wie de paus is en wat hij niet is. De paus is Christus niet, hij is geen God-mens, zoals Christus was. De paus heeft maar één natuur en dat is de menselijke. De paus heeft ook last van de erfzonde, hij kan zich zoals ieder mens vergissen en hij kan zondigen. Wanneer wij iets goeds doen is dat een samengaan van onze wil met de genade van God. Een actie van de Heilige Geest alleen is dus niet genoeg, zoals de Lutheranen en Calvinisten wel geloven. Degenen die er vanuit gaan dat de paus zich niet kan vergissen, omdat hij door de bijstand van de Heilige Geest onfeilbaar is, herhalen dus de fout van de Calvinisten.

Mogen leken kritiek hebben op de paus?

Antonio Socci, een vooraanstaand Italiaans journalist en schrijver, heeft maart 2016 een open brief gestuurd aan paus Franciscus:  Lettera a Papa Francesco sulla Chiesa in tempo di guerra ('De laatste profetie: brief aan paus Franciscus over de Kerk in oorlogstijd'). De brief is een kritiek op de paus, waarin woorden en daden van paus Franciscus opgesomd worden, die de gelovigen volgens Socci "verbijsterd, diepbedroefd en soms verontwaardigd" achterlaten. Paus Franciscus heeft Socci geantwoord met een zeer nederig, handgeschreven briefje. "Dierbare broeder, ik heb uw boek ontvangen met de begeleidende brief. Dank je wel, voor dit gebaar. De Heer belone het u. Ik ben beginnen te lezen en ik weet zeker dat veel van de dingen die u opbrengt mij zeer goed zullen doen. In feite helpen ook de critici ons het rechte pad van de Heer te bewandelen. Heel erg bedankt voor jullie gebeden en die van uw gezin. Ik beloof dat ik voor u allen zal bidden, en de Heer zal vragen om u te zegenen en Onze Lieve Vrouw om u te beschermen. Uw broeder en dienaar in de Heer, Franciscus." Hieruit is duidelijk dat paus Franciscus in ieder geval van mening is dat kritiek op de paus toegestaan is en hij bedankt er zelfs voor, omdat het hem als paus kan helpen in het goede spoor te blijven. De niet-onfeilbare daden van de paus mag men bekritiseren, aldus Roberto de Mattei, vooral als het gaat om politiek en pastorale keuzes, op voorwaarde dat het respectvol is en misstappen van de persoon betreft en niet het gezag van het pausdom (http://www.corrispondenzaromana.it/socci-le-critiche-che-fanno-bene-al-papa/).

Verder is - artikel 212 - van het katholieke wetboek glashelder over de vraag of katholieken kritiek mogen hebben op hun herders, de bisschoppen en de paus: “§ 3 Naargelang van de kennis, de deskundigheid en het aanzien dat zij genieten, hebben zij het recht, zelfs ook soms de plicht, hun mening over wat het welzijn van de Kerk aangaat aan de gewijde Herders kenbaar te maken en deze, met behoud van de zuiverheid van geloof en zeden en van de eerbied jegens de Herders, en rekening houdend met het algemeen nut en de waardigheid van de personen, aan de overige christengelovigen bekend te maken.” (HB onderstrepingen van mij). Kritiek mag je dus tot uitdrukking brengen aan de gewijde Herders, zoals de paus, maar dus ook aan de overige christengelovigen.

De Sensus Fidei

De term sensus fidei komt niet in de H. Schrift voor, en ook niet in de formele leer van de Kerk van voor het Tweede Vaticaans Concilie. Het is het idee dat de Kerk als geheel onfeilbaar is in haar geloof, omdat zij het lichaam en de bruid van Christus is, en omdat al haar leden een onderwijzende zalving hebben ontvangen en de Geest van de waarheid. Dat idee is al vanaf het begin van het christendom zichtbaar.[1] Heel zichtbaar is deze sensus fidei bij het definiëren van de Mariadogma’s van Tenhemelopneming en Onbevlekte Ontvangenis. Paus Pius IX en Paus Pius XII hebben voor het afkondigen van deze dogma’s eerst de bisschoppen van de hele wereld gesproken en hun mening gevraagd met betrekking tot de devotie van de gelovigen tot Onze-Lieve-Vrouwe.

Soms kan het gebeuren dat er een bepaalde spanning is tussen de uitdrukkingen van het levende Magisterium en de Traditie van de Kerk. De sensus fidei baseert zich in dat spanningsveld niet op de theologische competentie van de gelovige, maar op het goede gebruik van de logica, die door de genade verlicht is. Zoals bij elke intellectuele daad het geval is, is een belangrijk uitgangspunt het principe van non-contradictie. Alles wat irrationeel en tegenstrijdig is, gaat dus in tegen deze sensus fidei. Het geloof is immer gebaseerd op de rede, het geloof is een daad van het intellect.

De Kerk heeft ons in de geschiedenis vele excellente modellen geven die wij kunnen navolgen als gelovigen. Allereerst natuurlijk als meest excellente voorbeeld Jezus Christus, de geïncarneerde wijsheid. In de tweede plaats uiteraard de heilige Maagd, maar ook door de navolging van de heiligen als St. Athanasius, St. Bruno van Segni, St. Peter Damiaan, St. Brigit, St Catherine, St. Louis Maria Grignion de Montfort.

Uiteindelijk zijn wij niet onfeilbaar, de paus is onder bepaalde omstandigheden onfeilbaar, mar de belofte van God is altijd onfeilbaar: “Ziet, Ik blijf altijd bij u, tot aan het einde der wereld.”

De rol van het geweten

Het geweten heeft zijn objectieve maatstaf niet in de persoon van de paus of de bisschoppen, maar in de Goddelijke natuurwet, het is deze natuurwet die de hoogste autoriteiten van de Kerk moeten verdedigen en overdragen. Wanneer we met een stelling geconfronteerd worden die in tegenspraak is met het geloof of de moraal dan hebben we de plicht om ons geweten te volgen. Niemand kan verplicht worden om vast te houden aan een principe dat onjuist is of een daad te doen die ingaat tegen zijn geweten.

Kritiek op de paus uiten kan daarom wanneer het geweten daartoe dwingt. De liefde voor de paus hoeft er niet van te weerhouden om deze kritiek te uiten. Elke gedoopte persoon ontvangt het licht van het geloof en de rede die het hart en geweten verlichten. Het geweten is de stem van de waarheid in onze ziel. God geeft ons het geloof en de rede, twee objectieve zaken die ons pad verlichten. Daarom kunnen we nooit tegen het geloof en de rede ingaan. Omdat God het geeft is het licht van de rede en het geloof op geen enkele wijze tegenstrijdig, dubbelzinnig of vaag. Het is noodzakelijk dat het geweten wordt gevormd en zo nodig bijgeslepen door de Leer en Traditie van de Kerk, zodat het niet een soort gevoel is, een inwendig stemmetje die een goed of slecht gevoel geeft.

Wanneer we eens voor God zullen komen te staan, bij het Laatste Oordeel, staan we daar met ons geweten, zonder pausen, bisschoppen, vrienden of wie dan ook maar. God zal dan ons geweten onderzoeken.

Moge Hij ons pad verlichten en ons wijsheid geven om de juiste keuzes te maken in deze verwarrende tijd.

---

[1] "SENSUS FIDEI" IN HET LEVEN VAN DE KERK, Internationale Theologische Commissie, 10 juni 2014