Franciscus - Katholiek Populisme

Vier jaren paus Franciscus. Het doctrinaire schrijven over huwelijk gezin “Amoris Laetitia” als sleutel voor zijn strategie: centrale kwesties worden met opzet zo onduidelijk geformuleerd dat iedereen er uit kan lezen wat hij wil.

door Dr. Hans Winkler, voormalig voorzitter van het genootschap van katholieke publicisten in Oostenrijk in een commentaar in Die Presse.

Aanstaande maandag 13 maart is het vier jaar geleden dat er een paus gekozen werd die zich heel verrassend Franciscus noemde, een naam die nog geen enkele paus voor hem gedragen had. Daarin ligt een zekere ironie, want de apostel van de armoede waarvoor de paus zijn patroon, Franciscus van Assisi, blijkbaar hield, geldt in de Kerk als de patroon van de kooplui. Zijn volgelingen, de franciscaner monniken, hebben banken opgericht en kredieten verleend aan noodlijdenden – vanzelfsprekend tegen rente. Tot de dag van vandaag zijn ze bedreven in geldzaken en succesvolle beheerders van onroerend goed.

Vier jaar is geen gedenkwaardige datum ware het niet dat hij dichtbij de verkiezing van Donald Trump als president van de VS gevallen is. Dat maakt ons ervan bewust dat ook een andere wereldmacht - als men de katholieke Kerk als zodanig wil aanduiden – door een populist wordt geleid. Natuurlijk is Trump een rechtse populist en de paus eerder een radicaal linkse – en katholiek.

Zurige reactie

De moderne populist kenmerkt zich door minachting voor recht en wet in naam van een door hemzelf gedefinieerde gerechtigheid. Op de plaats van het recht stelt hij de willekeur van de leider en zijn directe contact met het “volk” bij wie hij de suggestie wekt dat de “elites” hen hebben verraden. In het geval van de paus wordt de rol van de elites gespeeld door de kerkelijke leiders en de theologen die het volk lasten opleggen waarvan hij belooft ze te bevrijden. Agressief en beledigend leest hij de kardinalen regelmatig de les.
Op kritiek antwoordt de populist niet zakelijk maar speelt hij op de persoon. Typisch daarvoor is de zure reactie van de paus op de vragen (dubia) van vier kardinalen over Amoris Laetitia, het doctrinaire schrijven over huwelijk en gezin. Deze vragen zijn overeenkomstig alle kerkelijke regels en in alle hoffelijkheid geformuleerd. Franciscus, zo wordt verteld, moet hierover woedend zijn geweest. Tot de dag van vandaag keurt hij deze kardinalen geen antwoord waardig. Dat is niet alleen onbeleefd, het is kennelijk zijn werkwijze. Geen enkele andere leider van een wereldbedrijf zou zo met zijn leidinggevend personeel omgaan. In plaats daarvan stuurt hij er onderdanige figuren erop uit die met passende dreigingen klaar staan of die de vraagstellers van ketterij, dwz van geloofsafval betichten.

Alle uitspraken rond collegialiteit ten spijt beslist de paus volstrekt autoritair. Tegenover de bisschoppensynode heeft hij zich op zijn jurisdictieprimaat beroepen dat in Vaticanum I gedefinieerd is. In kwesties van economie en milieubescherming legt de paus een ideologische beslistheid aan de dag die hij op zijn eigenlijke terrein, de geloofsleer en de moraal, met opzet achterwege laat.
Economie en milieu zijn nu juist terreinen waarop hij vanuit zijn ambt geen competentie heeft en geen grondige kennis bezit. Zijn begrip van economie wordt bepaald door het idee dat men de armen minder arm maakt als men de rijken maar minder rijk maakt, een klassieke vergissing. “Kapitalisme en markteconomie zijn de bronnen van de welvaart. Zij doden niet, maar bevrijden en scheppen welvaart”, zegt de katholieke Zwitserse theoloog en economie professor Martin Rhonheimer.

Franciscus heeft duidelijke sympathieën voor de klassieke vorm van populisme in Latijns Amerika, het Peronisme van zijn vaderland. In de opvatting van deze ideologie bestaat economie hoofdzakelijk in charitatieve acties en herverdeling van goederen. Omdat ze dat steeds op hun lippen hebben, verheugen zich dan ook de linkse claudillo’s van het continent zich in tamelijk openlijke gunst van de paus. Dat blijkt met name in Venezuela destructief.
Terwijl de bisschop van Caracas van een dictatuur in het land spreekt en van de “belediging van het volk”, beschermt het Vaticaan het regime door een zinloos geworden “bemiddeling”. Franciscus is daardoor “feitelijk tot redder van het politieke leven van het Maduroregiem”geworden, schrijft de “FAZ”.

Zijn fans roemen de spontaneïteit en de directheid van zijn spreken - zonder rekening te houden met wat het publiek horen wil. Dat kan onderhoudend zijn maar van een paus mag men verwachten dat hij enigszins consistent en bedachtzaam spreekt, en niet als een populist naargelang het publiek of de omstandigheid van standpunt verandert.
Een voorbeeld onder vele is de migratiepolitiek. Terwijl Franciscus bij de Lutherse Wereldbond in Lund verklaarde dat geen enkel land meer migranten moeten opnemen als het aan kan en daarbij direct van een bovengrens sprak, poneerde hij bij de ontvangst voor de diplomaten van het Vaticaan een recht op migratie zonder enige beperking.

Geen interesse in hervormingen

Onlangs hebben enkele Oostenrijkse kerkelijke intellectuelen de paus als ‘hervormer’ betiteld. Dat is een vreemd predicaat. De K9-groep van kardinalen die een hervorming van de pauselijke curie moet uitwerken, heeft tot nu toe geen resultaat gehad. Franciscus heeft duidelijk geen enkele belangstelling in dergelijke structurele kwesties en regeert liever “per decreet”. Ander had hij bijvoorbeeld de reeds lang nodige hervorming van de bisschopsbenoeming aangepakt waardoor bisdommen regelmatig maandenlang zonder leiding zitten. Maar ook toont Franciscus geen enkele neiging de genoegzaam bekende wensenlijst van de diverse kerkhervormers aan de pakken.

Als men in het pontificaat, dat van de ene spontane inval naar de andere strompelt, iets van een lijn wil ontdekken, dan toont die zich exemplarisch in “Amoris Laetitia”. In dit doctrinaire schrijven heeft de paus persoonlijk de resultaten van de Synode over het gezin samengevat. De centrale kwestie, de toelating van “hertrouwd” gescheidenen tot de sacramenten, is met opzet zo onhelder geformuleerd, dat ieder eruit kan lezen wat hij wil. En dat gebeurt ook: bisschoppen in Polen of in Afrika maken andere gevolgtrekkingen als in Duitsland of Malta; de bisschop van Philadelphia andere dan die van Chicago.

“Heilzame decentralisatie”

Het loopt erop uit dat de bisschoppen hun eigen leer over huwelijk en sacramenten moeten kiezen. “Heilzame decentralisering”, noemt de paus dat zelf, en dat niet in een of andere pastorale kwestie maar in de leer zelf. In de kwestie van het huwelijk waarbij het zeker niet alleen om pastorale beslissingen gaat, hoopt hij waarschijnlijk dat zijn “barmhartige” lijn zich feitelijk zal doorzetten.

Welke gevaren de prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer, kardinaal Gerhard Ludwig Müller, daarin ziet en welke zorgen hem die baren, heeft hij in een boek beschreven: decentralisatie van de Kerk mag niet “verschillende dogmatische uitspraken” betekenen, die wellicht “constitutieve sacramentele structuren relativeren”.

Het gaat dus om niets meer en niets minder. Het is bijna overbodig te zeggen dat Müller in de kwestie van “Amoris Laetitia” een ander standpunt inneemt dan de paus. En tenslotte ook nog: “Men kan niet de paus dienen, als men rond hem een personencultus bedrijft.